ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ: ਉਤਪਾਦਨ, ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੀ ਕੁੰਜੀ
ਕਿਸਾਨ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ
ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ: ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਰੇਖਾ
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ! ਮੈਂ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਿਸਾਨ, ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕਿੱਤਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ, ਜੋ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਚੀਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੈ।
ਮੇਰੇ 2 ਏਕੜ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਆਲੂ ਖੇਤੀ, ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ, ਅਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸੈਕਟਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੋਸ਼ਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੀਮਾਂਤ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਹੈ।
1. ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਪਰਿਚਯ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਰੁਝਾਨ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਗਬਾਨੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ (ਗਾਜਰ), ਤਣੇ (ਆਲੂ), ਪੱਤੇ (ਪਾਲਕ), ਅਤੇ ਫਲੀਆਂ (ਭਿੰਡੀ) ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨ ਜਲਵਾਯੂ ਸਾਲ ਭਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡੀ ਖੇਤੀ, ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮੌਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਤੁਰਈ ਉਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ।
2023-24 ਦੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਾਗਬਾਨੀ ਉਤਪਾਦਨ 350 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ 200 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਆਲੂ ਖੇਤੀ (50 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ), ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ (20 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ), ਅਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ (25 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ) ਮੋਹਰੀ ਹਨ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਸਬਜ਼ੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਮਦਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਝੋਨੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ 50,000 ਰੁਪਏ/ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਲੂ ਖੇਤੀ 1.5 ਲੱਖ ਤੱਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ 60-120 ਦਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 2-3 ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
2. ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਮੰਗ
ਭਾਰਤ ਦੀ 1.4 ਅਰਬ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧਾਈ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਆলੂ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੰਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਦਾ ਹਾਂ।
ਕੋਵਿਡ-19 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਹਤ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧੀ ਹੈ। ਗੋਭੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਪਾਲਕ ਵਰਗੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਫਾਈਬਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਖੇਤੀ (ਚਿਪਸ), ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ (ਕੈਚੱਪ), ਅਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ (ਅਚਾਰ) ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ।
3. ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਸੁਹਾਵਣਾ ਮੌਸਮ ਤੇ ਮਿੱਟੀ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਮੌਸਮ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਅਹਿਮ ਹਨ। ਰੱਬੀ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਖੇਤੀ (15-25°C), ਖਰੀਫ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡੀ ਖੇਤੀ (25-35°C), ਅਤੇ ਜਾਇਦ ਵਿੱਚ ਖੀਰਾ।
| ਸਬਜ਼ੀ | ਆਦਰਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ | ਢੁਕਵਾਂ ਮੌਸਮ |
|---|---|---|
| ਆਲੂ | 15°C ਤੋਂ 25°C | ਰੱਬੀ |
| ਟਮਾਟਰ | 20°C ਤੋਂ 25°C | ਸਰਦੀ/ਬਸੰਤ |
| ਭਿੰਡੀ | 25°C ਤੋਂ 35°C | ਖਰੀਫ |
| ਗੋਭੀ | 15°C ਤੋਂ 20°C | ਰੱਬੀ |
ਮਿੱਟੀ ਦੋਮਟ ਜਾਂ ਰੇਤਲੀ ਦੋਮਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ pH 6.0-7.5। ਮੈਂ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂਚ ਨਾਲ pH ਸੁਧਾਰਿਆ ਹੈ।
4. ਬੀਜ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਤਿਆਰੀ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਬੀਜ ਵਰਤੋ। ਆਲੂ ਖੇਤੀ ਲਈ ਕੁਫਰੀ ਜੋਤੀ, ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ ਲਈ TLCV-ਰੋਧਕ ਕਿਸਮਾਂ। ਬੀਜ ਇਲਾਜ ਲਈ ਫੰਗਸਾਈਡ ਜਾਂ ਟ੍ਰਾਈਕੋਡਰਮਾ ਵਰਤੋ। ਨਰਸਰੀ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਸਾਪਲਿੰਗ ਤਿਆਰ ਕਰੋ।
5. ਮੁੱਖ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ
(a) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਲੂ ਖੇਤੀ
ਬਿਜਾਈ: ਅਕਤੂਬਰ-ਨਵੰਬਰ। ਕਿਸਮਾਂ: ਕੁਫਰੀ ਬਹਾਰ। ਬੀਜ ਦਰ: 2500-3000 ਕਿਲੋ/ਹੈਕਟੇਅਰ। ਉਪਜ: 25-35 ਟਨ।
(b) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਟਮਾਟਰ ਖੇਤੀ
ਮੌਸਮ: 20-25°C। NPK: 100:50:50। ਉਪਜ: 20-40 ਟਨ।
(c) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ
ਬਿਜਾਈ: ਅਕਤੂਬਰ-ਦਸੰਬਰ। ਪਾਣੀ: 10-12 ਸਿੰਚਾਈ। ਉਪਜ: 25-35 ਟਨ।
(d) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗੋਭੀ ਖੇਤੀ
ਬਿਜਾਈ: ਅਗਸਤ-ਨਵੰਬਰ। ਉਪਜ: 20-25 ਟਨ।
(e) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਿੰਡੀ ਖੇਤੀ
ਮੌਸਮ: 30°C+। ਉਪਜ: 8-12 ਟਨ।
6. ਖਾਦ ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (ਗੋਬਰ, ਵਰਮੀਕੰਪੋਸਟ) ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ NPK ਵਰਤੋ। ਡਰਿੱਪ ਸਿੰਚਾਈ ਨਾਲ 50% ਪਾਣੀ ਬਚਦਾ ਹੈ।
7. ਕੀੜੇ ਤੇ ਰੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
IPM ਨਾਲ ਨੀਮ ਆਇਲ, ਫੇਰੋਮੋਨ ਟਰੈਪ ਵਰਤੋ। ਫਲ ਛੇਦਕ, ਚਿੱਟੀ ਮੱਖੀ ਤੋਂ ਬਚੋ।
8. ਕਟਾਈ, ਸਟੋਰੇਜ ਤੇ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ
ਸਹੀ ਸਮੇਂ ਕਟਾਈ ਕਰੋ। ਆਲੂ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ ਲਈ ਕੋਲਡ ਸਟੋਰ। FPO ਅਤੇ ਕੰਟਰੈਕਟ ਫਾਰਮਿੰਗ ਅਪਣਾਓ।
9. ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
ਪੌਲੀਹਾਊਸ, ਮਲਚਿੰਗ, ਅਤੇ ਹਾਈਡ੍ਰੋਪੋਨਿਕਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਓ।
10. ਸਰਕਾਰੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
NHM, PMKSY, KCC, ਅਤੇ PMFBY ਨਾਲ ਸਬਸਿਡੀ ਅਤੇ ਕਰਜ਼ਾ ਲਓ।
11. ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਸਲਾਹ
- ਮਿੱਟੀ ਜਾਂਚ ਕਰੋ।
- ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੁਖੀ ਉਤਪਾਦਨ।
- ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕ ਅਪਣਾਓ।
ਅਕਸਰ ਪੁੱਛੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਵਾਲ (FAQ)
Q1. ਸਬਜ਼ੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਧੀਆ ਮੌਸਮ?
ਰੱਬੀ ਲਈ ਆਲੂ ਖੇਤੀ, ਖਰੀਫ ਲਈ ਭਿੰਡੀ ਖੇਤੀ।
Q2. ਵੱਧ ਨਫ਼ਾ ਵਾਲੀ ਫਸਲ?
ਆਲੂ ਖੇਤੀ, ਪਿਆਜ਼ ਖੇਤੀ।
Q3. ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ?
ਹਾਂ, 20-50% ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੀਮਤ।
Q4. ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ?
ਡਰਿੱਪ ਸਿੰਚਾਈ, ਮਲਚਿੰਗ।
Q5. FPO ਲਾਭ?
ਵੱਡੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚੋ।